پیشگیری از زخم بستر در بیماران دیالیزی

راهنمای جامع برای خانواده‌ها و همراهان بیماران

مقدمه

زخم بستر یکی از مشکلات شایع و دردناک در بیماران ناتوان، به‌ویژه بیماران دیالیزی است. این زخم‌ها در اثر فشار مداوم بر پوست و بافت‌های زیرین ایجاد می‌شوند و اگر به‌موقع پیشگیری نشوند، می‌توانند باعث عفونت، بستری طولانی‌تر و حتی تهدید جان بیمار شوند.
بیماران دیالیزی، به دلیل شرایط خاص جسمی، بی‌تحرکی نسبی و مشکلات تغذیه‌ای، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به زخم بستر قرار دارند. آگاهی خانواده‌ها و مراقبین از راه‌های پیشگیری می‌تواند نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی این بیماران داشته باشد.

زخم بستر چیست؟

زخم بستر یا «زخم فشاری» (Pressure Ulcer)، آسیبی است که به‌دلیل فشار طولانی‌مدت بر پوست و بافت‌های زیر آن ایجاد می‌شود. وقتی گردش خون در ناحیه‌ای از بدن کاهش پیدا کند، سلول‌های پوست و عضله دچار کمبود اکسیژن می‌شوند و در نتیجه پوست زخم می‌شود.
این مشکل معمولاً در نواحی استخوانی بدن که تماس مستقیم با تخت یا صندلی دارند (مثل پاشنه، باسن، پشت کمر و آرنج) بیشتر دیده می‌شود.

چرا بیماران دیالیزی بیشتر در معرض زخم بستر هستند؟

دلایل مختلفی باعث می‌شود بیماران دیالیزی نسبت به سایر بیماران آسیب‌پذیرتر باشند:

1. بی‌تحرکی طولانی‌مدت: بسیاری از بیماران دیالیزی ساعت‌ها روی تخت دیالیز می‌نشینند یا استراحت می‌کنند.
2. ضعف عضلانی و خستگی مزمن: ناشی از بیماری کلیوی و کم‌خونی.
3. اختلالات تغذیه‌ای: کمبود پروتئین، ویتامین‌ها و مواد معدنی که برای بازسازی پوست ضروری هستند.
4. خشکی پوست: در بیماران کلیوی، تعریق و ترمیم پوست کاهش می‌یابد.
5. اختلال در جریان خون: فشار خون پایین یا دیابت، جریان خون را مختل می‌کند و خطر زخم را افزایش می‌دهد.

علائم هشداردهنده زخم بستر

پیشگیری زمانی مؤثر است که زود اقدام شود. علائم اولیه شامل موارد زیر است:

• قرمزی غیرعادی روی پوست که با فشار انگشت سفید نمی‌شود.
• گرمی یا سردی غیرعادی در ناحیه‌ای از بدن.
• سفت یا نرم شدن بافت پوست در یک ناحیه خاص.
• احساس درد یا سوزش در همان نقطه.

در این مرحله اگر سریع اقدام شود، معمولاً می‌توان از زخم جدی جلوگیری کرد.

نواحی پرخطر برای بیماران دیالیزی

در بیماران دیالیزی، به‌ویژه افرادی که مدت طولانی روی تخت هستند، زخم بستر معمولاً در نواحی زیر دیده می‌شود:

• ناحیه دنبالچه (پایین کمر)
• پاشنه‌ها
• پشت شانه‌ها
• آرنج
• باسن و ران‌ها
• پشت گوش‌ها (در بیماران بستری با لوله‌های ثابت یا هدفون دیالیز)

روش‌های پیشگیری در منزل و مراکز درمانی

۱. تغییر وضعیت بدن

مهم‌ترین و مؤثرترین راه پیشگیری، تغییر منظم وضعیت بدن بیمار است.

• هر ۲ ساعت یک‌بار در منزل یا بخش دیالیز، وضعیت بیمار تغییر کند.
• از بالش‌های نرم بین زانوها و زیر آرنج استفاده شود تا تماس مستقیم استخوان با سطح سخت کاهش یابد.
• در بیماران روی ویلچر، هر ۱۵ دقیقه تغییر وزن بدن با کمک دست یا همراه انجام شود.

۲. مراقبت از پوست

• پوست باید همیشه تمیز، خشک و مرطوب نگه داشته شود.
• بعد از هر شست‌وشو، پوست را با حوله نرم خشک کنید و از کرم مرطوب‌کننده استفاده کنید.
• اگر پوست ناحیه‌ای قرمز یا حساس شد، فوراً از تماس مستقیم با تخت یا لباس تنگ جلوگیری کنید.

۳. استفاده از تشک و وسایل کمکی

تشک‌های ضد زخم بستر (مانند تشک‌های مواج یا سلولی) فشار را در سطح بدن پخش می‌کنند.

• برای بیماران دیالیزی بستری، استفاده از این تشک‌ها بسیار توصیه می‌شود.
• از بالش‌های فومی یا بادی مخصوص زیر پاشنه و آرنج استفاده شود.

۴. رعایت تغذیه مناسب

پوست سالم به پروتئین، ویتامین C، روی (Zinc) و مایعات کافی نیاز دارد.

• بیماران دیالیزی باید رژیم غذایی خود را زیر نظر پزشک و متخصص تغذیه تنظیم کنند.
• مصرف کافی تخم‌مرغ، مرغ، ماهی و لبنیات کم‌فسفر در حد مجاز توصیه می‌شود.
• نوشیدن مایعات باید طبق دستور پزشک باشد تا تعادل مایعات بدن حفظ شود.

۵. کنترل قند و فشار خون

دیابت و فشار خون بالا از عوامل اصلی کندی ترمیم زخم هستند. کنترل دقیق قند و فشار خون به ترمیم پوست و پیشگیری از آسیب جدید کمک می‌کند.

۶. بررسی روزانه پوست

همراه بیمار باید هر روز پوست نقاط حساس را بررسی کند.
اگر قرمزی یا تغییر رنگ مشاهده شد، آن نقطه باید بدون فشار نگه داشته شود و در صورت تداوم، با پرستار یا پزشک مشورت شود.

نقش پرستاران و خانواده‌ها

در بیماران دیالیزی، پرستاران نقش کلیدی دارند؛ اما خانواده نیز باید آموزش کافی ببینند.

• همکاری بین خانواده، پرستار و پزشک می‌تواند از بسیاری از عوارض جلوگیری کند.
• پرستاران باید همراه خانواده‌ها را در مورد نحوه تغییر وضعیت بدن، تغذیه مناسب و علائم هشداردهنده آموزش دهند.

تجهیزات مفید برای پیشگیری

1. تشک مواج برقی با سلول‌های هوا
2. بالشتک‌های فومی ضد فشار
3. لباس‌های نخی نرم و بدون درز
4. پدهای سیلیکونی برای نواحی حساس
5. کرم‌ها و اسپری‌های محافظ پوست مخصوص بیماران بستری

مراقبت از زخم در مراحل اولیه

اگر زخم تازه شکل گرفته باشد (پوست هنوز سالم است ولی قرمز یا دردناک شده)، می‌توان با این اقدامات از پیشرفت آن جلوگیری کرد:

• دور نگه‌داشتن ناحیه از فشار
• تمیز و خشک نگه داشتن پوست
• استفاده از پماد مرطوب‌کننده ملایم
• مشورت با پرستار یا پزشک برای استفاده از پانسمان محافظتی (مانند پانسمان هیدروکلوئیدی)

نقش فعالیت فیزیکی

حتی حرکات کوچک مانند خم‌کردن پا، بالا آوردن بازو یا نشستن کوتاه‌مدت می‌تواند جریان خون را بهبود دهد.
ورزش‌های سبک تحت نظر پزشک و فیزیوتراپیست توصیه می‌شود تا گردش خون بهتر شود و خطر زخم بستر کاهش یابد.

جمع‌بندی و توصیه پایانی

زخم بستر یکی از مشکلات جدی اما قابل‌پیشگیری در بیماران دیالیزی است.
با رعایت چند اصل ساده می‌توان از آن پیشگیری کرد:

• تغییر منظم وضعیت بدن
• تغذیه مناسب و مراقبت از پوست
• استفاده از وسایل کمکی استاندارد
• توجه به علائم اولیه و اقدام سریع

نکته مهم این است که پیشگیری همیشه ساده‌تر، ارزان‌تر و مؤثرتر از درمان زخم بستر است.
آموزش خانواده و مراقبین نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ سلامت بیماران دیالیزی دارد.