مایع دیالیز چیست و چه نقشی در تصفیه خون دارد؟
دیالیز، روشی حیاتی برای بیمارانی است که کلیه‌هایشان دیگر قادر به تصفیه خون نیستند. در این فرآیند، مواد زائد، سموم و مایعات اضافی از بدن خارج می‌شود تا تعادل شیمیایی بدن حفظ گردد.
یکی از اصلی‌ترین بخش‌های این فرایند، مایع دیالیز (Dialysate) است؛ محلولی ویژه که نقش «جایگزین مایع طبیعی کلیه‌ها» را ایفا می‌کند. شناخت درست این مایع به بیماران و خانواده‌ها کمک می‌کند تا اهمیت مراقبت و کیفیت درمان را بهتر درک کنند.
مایع دیالیز چیست؟
مایع دیالیز محلولی است شفاف، استریل و دارای ترکیبات خاصی که در دستگاه دیالیز جریان می‌یابد و در تماس غیرمستقیم با خون بیمار قرار می‌گیرد.
این مایع، محیطی است که به وسیله‌ی «پد غشایی» یا «دیالیزر»، با خون تبادل مواد انجام می‌دهد. هدف آن خارج کردن مواد زائد از خون و بازگرداندن تعادل شیمیایی طبیعی بدن است.
به بیان ساده، مایع دیالیز مانند یک «فیلتر شیمیایی» عمل می‌کند که مواد سمی را از خون بیرون می‌کشد و مواد مفید را در بدن حفظ می‌کند.
نقش مایع دیالیز در تصفیه خون
مایع دیالیز با استفاده از اصول علمی به نام انتشار (Diffusion) و اسمز (Osmosis) عمل می‌کند:
- انتشار (Diffusion):
وقتی غلظت ماده‌ای (مثلاً اوره یا کراتینین) در خون بیشتر از مایع دیالیز باشد، این ماده از خون به مایع منتقل می‌شود تا غلظت برابر شود. - اسمز (Osmosis):
در صورتی که خون بیمار دارای مایع اضافی باشد، با کمک غلظت بالاتر گلوکز در مایع دیالیز، آب اضافی از خون به مایع دیالیز کشیده می‌شود و حجم مایع بدن متعادل می‌شود.
در واقع، مایع دیالیز همان عاملی است که باعث خروج سموم، اوره، کراتینین، پتاسیم و آب اضافی از بدن بیمار می‌شود.
ترکیبات مایع دیالیز
مایع دیالیز از ترکیب دقیق چند ماده‌ی مهم تشکیل شده است. نسبت و غلظت هر کدام باید کاملاً تنظیم‌شده باشد تا خطری برای بیمار ایجاد نشود. ترکیبات اصلی عبارت‌اند از:
| ترکیب | نقش در بدن | مقدار تقریبی در مایع دیالیز |
| سدیم (Na⁺) | حفظ تعادل آب و الکترولیت‌ها، تنظیم فشار خون | ۱۳۵–۱۴۰ mmol/L |
| پتاسیم (K⁺) | تنظیم عملکرد عضلات و قلب | ۰–۴ mmol/L (بسته به شرایط بیمار) |
| کلسیم (Ca²⁺) | حفظ سلامت استخوان و تنظیم انقباض عضلات | ۱.۲۵–۱.۷۵ mmol/L |
| منیزیم (Mg²⁺) | حفظ عملکرد عصب و عضله | ۰.۲۵–۰.۷۵ mmol/L |
| کلر (Cl⁻) | تعادل اسید و باز | ۹۸–۱۰۷ mmol/L |
| بی‌کربنات (HCO₃⁻) | تنظیم pH خون، جلوگیری از اسیدوز | ۳۲–۳۸ mmol/L |
| گلوکز | کنترل فشار اسمزی و خروج مایع اضافی | ۱۰۰–۲۰۰ mg/dL بسته به نوع دیالیز |
هر کارخانه‌ی تولیدکننده، بسته به نیاز بیمار، ترکیب خاصی از این مواد را عرضه می‌کند.
انواع مایع دیالیز
مایع دیالیز بر اساس نوع روش دیالیز به دو دسته کلی تقسیم می‌شود:
۱. مایع دیالیز خونی (Hemodialysis Dialysate)
در دیالیز خونی، این مایع از میان دستگاه دیالیز عبور می‌کند و درون فیلتر مخصوص (دیالیزر) جریان دارد. خون و مایع دیالیز هیچ‌گاه با یکدیگر تماس مستقیم ندارند، بلکه از دو سوی غشایی نیمه‌تراوا عبور می‌کنند و مواد اضافی از خون به مایع منتقل می‌شود.
ویژگی‌ها:
- استریل و تازه آماده می‌شود (در دستگاه با ترکیب پودر و آب تصفیه‌شده)
- حاوی بی‌کربنات و مواد تنظیم‌کننده‌ی pH است
- غلظت یون‌ها بسته به نیاز بیمار قابل تغییر است
۲. مایع دیالیز صفاقی (Peritoneal Dialysis Solution)
در روش دیالیز صفاقی، مایع دیالیز به درون حفره شکم تزریق می‌شود. دیواره صفاق (غشایی که اندام‌های داخلی را پوشانده) مانند فیلتر عمل می‌کند.
مواد زائد از خون مویرگ‌های صفاقی به درون مایع دیالیز حرکت می‌کنند و بعد از چند ساعت، مایع حاوی مواد سمی از بدن خارج می‌شود.
ویژگی‌ها:
- معمولاً دارای گلوکز بالاتر است تا آب اضافی را جذب کند
- کاملاً استریل و آماده تزریق است
- بسته‌بندی‌ها در حجم‌های ۱ تا ۲ لیتر برای هر نوبت دیالیز طراحی شده‌اند
فرآیند کارکرد مایع دیالیز در بدن
وقتی مایع دیالیز در دستگاه وارد مدار شود، جریان خون بیمار از یک طرف و مایع از طرف دیگر از فیلتر عبور می‌کنند.
در طول ۴ ساعت، صدها لیتر از این محلول از دستگاه عبور می‌کند تا مواد زائد از خون دفع شوند.
مایع دیالیز پس از عبور، به فاضلاب تخلیه می‌شود و مایع تازه جایگزین آن می‌گردد.
در هر جلسه دیالیز، حدود ۱۲۰ لیتر مایع دیالیز مصرف می‌شود، در حالی که خون بیمار فقط ۵ لیتر حجم دارد — این نشان می‌دهد نقش مایع دیالیز تا چه اندازه حیاتی است.
چرا کیفیت مایع دیالیز مهم است؟
چون این محلول به‌صورت مداوم در تماس غیرمستقیم با خون است، کوچک‌ترین آلودگی می‌تواند خطرناک باشد.
اگر مایع دیالیز به‌خوبی آماده یا فیلتر نشود، ممکن است منجر به مشکلاتی مانند:
- تب و لرز (به دلیل آلودگی باکتریایی)
- کاهش فشار خون
- التهاب و واکنش‌های آلرژیک
- تهوع و بی‌قراری بیمار
به همین دلیل، دستگاه‌های دیالیز مدرن دارای سیستم‌های تصفیه‌ی آب بسیار دقیق (Reverse Osmosis) هستند تا آلودگی به صفر برسد.
تنظیم ترکیب مایع بر اساس وضعیت بیمار
پزشک متخصص نفرولوژی (کلیه) بر اساس شرایط بیمار، ترکیب مایع دیالیز را تنظیم می‌کند. برای مثال:
- در بیماران با پتاسیم بالا، از محلول بدون پتاسیم استفاده می‌شود.
- در بیماران دچار کلسیم پایین، محلول با غلظت بیشتر کلسیم تجویز می‌شود.
- در بیماران دیابتی، نوع گلوکز محلول بسیار مهم است تا از افت یا افزایش قند خون جلوگیری شود.
نکات ایمنی در کار با مایع دیالیز
- هرگز نباید از مایع تاریخ‌گذشته یا با بسته‌بندی آسیب‌دیده استفاده شود.
- مایع باید در دمای مناسب (معمولاً اتاق) نگهداری شود.
- قبل از تزریق یا اتصال، رنگ و شفافیت مایع باید بررسی شود.
- در دیالیز صفاقی، رعایت کامل استریل بودن الزامی است.
تحقیقات جدید در زمینه مایع دیالیز
در سال‌های اخیر، شرکت‌های تولیدکننده در حال ساخت مایعات دیالیزی با ترکیب نزدیک‌تر به پلاسما و با اثرات ضدالتهابی هستند.
مایعات جدید حاوی بی‌کربنات طبیعی، لاکتات پایین، و ترکیبات بیولوژیک محافظ سلول‌ها هستند تا آسیب اکسیداتیو را در بیماران کاهش دهند.
همچنین پژوهش‌ها بر روی مایعات زیستی‌تر و قابل بازیافت برای حفظ محیط زیست نیز در حال انجام است.
مایع دیالیز قلب تپنده‌ی فرآیند دیالیز است.
بدون این محلول حیاتی، هیچ‌گونه تبادل مواد بین خون و دستگاه دیالیز ممکن نیست.
این مایع به کمک اصول فیزیکی ساده ولی دقیق، مواد سمی را از خون خارج و ترکیبات مورد نیاز بدن را حفظ می‌کند.
درک اهمیت مایع دیالیز برای بیماران و خانواده‌ها بسیار مهم است؛زیرا کیفیت درمان، احساس راحتی بیمار و طول عمر دستگاه دیالیز، همگی به کیفیت این مایع و نحوه‌ی استفاده از آن وابسته است.
بدون دیدگاه